Verjaardagen van vroeger
Over de oorsprong van het verjaardagsfeest
Laura Surentu, 2010, Toronto
Binnenkort ga ik wat kadootjes kopen, want ik ken enkele mensen die de komende maand jarig zijn. Het blijft soms wel een hele uitdaging om een ideaal kadootje te verzinnen. Je hebt dan natuurlijk altijd nog de klassiekers, zoals het fotolijstje, het bosje bloemetjes, de boekenbon, een wijntje of, wanneer we écht niets anders meer weten, een paar verse sokken.
De verjaardag werd volgens historici in de vroege Oudheid al door Egyptenaren en Perziërs (huidige Iraniërs) gevierd. De Griek Plutarchus schreef dat er in het Oude Griekenland bij verjaardagen lekker eten werd gekookt en er geschenken werden gegeven. In Engeland is vlakbij de Hadriaanse muur in Vindolanda een brief gevonden van omstreeks 100 na Chr. waarin een zekere Claudia Severa, de echtgenote van een hoge officier, haar vriendin Lepedia uitnodigde om gezellig langs te komen voor haar verjaardag. Wellicht aten zij toen ook een stukje taart.
De oorsprong van de verjaardagstaart ligt volgens sommige historici in het oud-Griekse gebruik om honinggebak aan de godin Artemis te schenken. Zij was de godin van de jacht, de maan en vruchtbaarheid. De ronde vorm en de kaarsjes op de taart toonden een verband met de maan. Het uitblazen van kaarsen op een taart werd ook in Duitse documenten over tradities van het Kinderfest rond eind 18e eeuw teruggevonden. Dit feest werd daar sinds de 15e eeuw gevierd.
Het is niet precies duidelijk in hoeverre Middeleeuwers hun geboortedag vierden. De rijken had natuurlijk veel meer mogelijkheden om kado’s te geven en uitbundige maaltijden te organiseren. Maar in veel landen werd de geboortedag niet of nauwelijks gevierd, en was de naamdag een belangrijkere feestdag. Men viert de naamdag op de herdenkingsdag van een heilige of een geest/godheid die op de een of andere manier met iemand verbonden was, zoals door zijn (doop)naam. Voor de Christenen wiens naam toevallig niet op de naamdagen-kalender stond, was er altijd nog 1 november, de dag van Allerheiligen. Onder andere in Polen, Hongarije, Bulgarije, Finland en Letland wordt de naamdag nog steeds gevierd.
De oude Grieken hadden een vergelijkbare traditie. Zij vereerden hun ‘daimonen’. Dit waren goede geesten die de Grieken persoonlijk vanaf hun geboorte beschermden. Het woord daimon kreeg een negatieve connotatie nadat het Christelijke geloof in Europa groeide. De Griekse daimonen zijn in de Romeinse cultuur terug te vinden als de ‘genii’. Elke Romein had zijn eigen speciale genius die hem of haar vanaf geboorte beschermde. De genii werden vaak met vleugels afgebeeld. Bepaalde genii beschermden ook uiteenlopende groepen mensen en zaken, zoals bijvoorbeeld de genius voor landbouw. Dit vinden we ook in andere culturen terug. Zo kent Letland een godin die specifiek luie mensen beschermt (Gausu Mate). De Romeinen hadden een godin om het riool schoon te houden (Cloacina), en de katholieken hadden bijvoorbeeld een heilige die specifiek voor werkzoekenden was, namelijk Sint Gaetanus. (Hij was een Italiaan die in de 15e eeuw o.a. een bank had opgericht voor armere mensen.)
Na de inzet van de Reformatie werd in West Europa het vieren van de naamdag en alles wat met heiligenverering te maken had minder populair. Langzaamaan kwam het vieren van de verjaardag meer naar boven. De samenleving werd ook steeds complexer en individualistischer. De notie van tijd veranderde, en het leven werd systematischer. Bij de noodzaak om registers bij te houden, werd ook meer waarde gehecht aan wie wanneer precies was geboren. De ontkerkelijking in landen als Nederland zorgde ervoor dat de populariteit van de naamdag gestaag achteruit ging. Rond het begin van de 19e eeuw werden onder de gegoede burgerij verjaardagsgeschenken gegeven. Zo kreeg Goethe in 1828 bijvoorbeeld een klok die ooit in zijn kinderlijk huis had gestaan, en in 1831 ontving hij van zijn makkers een zilveren beker met enkele flessen wijn. De consumptiemaatschappij die in de 2e helft van de 19e eeuw opkwam droeg steeds meer bij aan de traditie om elkaar kado’s te geven bij feesten en verjaardagen.
Uiteindelijk zijn kadootjes natuurlijk niet belangrijk om iemands verjaardag speciaal te maken: het gaat om het gebaar en om de gezelligheid! Eventueel met een fijn stukje taart erbij. En wie graag een mooie grote verjaardagstaart wil, kan eventueel een gebed zenden aan Sint Honoré van Amiens. Hij is namelijk de patroonheilige van bakkers en taartenmakers, en er is zelfs een soort taart naar hem vernoemd.